Van Tsaar tot Stalin
Verbannen naar Siberië
De Russische Tsaren stuurden al mensen naar Siberië die zij hinderlijk of staatsgevaarlijk vonden. Mensen die het niet eens waren met het systeem moesten naar deze uithoek van Rusland. Ook echte criminelen werden naar Siberië gestuurd. Dit gebied werd een verbanningsoord voor ‘ongewenste’ individuen. Ze moesten gedwongen werken als houthakker of mijnwerker. Zo ontstonden de eerste Siberische werk- en strafkampen.
De Opvoedingskampen van Lenin
Na de Oktoberrevolutie in 1917 kwam de communist Lenin aan de macht. Hij zag de kampen als heropvoedingsplek voor veroordeelde Sovjetburgers en tegenstanders. Hij wilde hen door werk heropvoeden tot deugdelijke, communistische burgers.
Industriële revolutie van Stalin
Na de dood van Lenin in 1924 kwam Jozef Stalin aan de macht. Hij wilde van het agrarische oude Rusland een industriële grootmacht maken. Boeren mochten niet meer op hun land werken maar moesten in fabrieken aan de slag om de economie van de Sovjet-Unie groot te maken. Stalin wilde prestigeprojecten realiseren : spoorwegen en kanalen door barre gebieden, een hypermodern metrostelsel en enorme gebouwen.
De Goelag
Stalin richtte in 1930 een speciale overheidsdienst op: de Goelag. Deze dienst had de taak om de economie van de Sovjet-Unie in snel tempo te laten groeien. Dat was nodig om de industriële grootmacht te worden die Stalin voor ogen had. Hiervoor liet hij speciale strafkampen bouwen, ver van de bewoonde wereld. Binnen een paar jaar werden tientallen nieuwe kampcomplexen gebouwd. Vaak waren ze groot genoeg voor wel 50.000 gevangenen, ook wel zeks genoemd. Veel van deze Goelagkampen lagen in Siberië, vanwege de grondstoffen zoals goud, nikkel en koper en hout. De gevangenen moesten onmenselijk hard werken. Naast het delven van grondstoffen bouwden ze grote prestigeprojecten om de infrastructuur te verbeteren. Stalin zag de gevangenen als werkmachines die de Sovjet-Unie rijk en groot moesten maken. Minstens 18 miljoen mensen zaten vast in de Goelagkampen.
Van Tsaar tot Stalin
De strafkampen veranderden van karakter door de jaren heen. In de tijd van de Russische Tsaren waren de kampen een verbanningsplek voor ongewenste mensen. Lenin maakte er heropvoedingskampen van, om de gevangenen door werk te leren om goede communisten te worden. Stalin zette de Goelag strafkampen in om zijn droom na te streven: de Sovjet-Unie als rijkste, industriële grootmacht ter wereld.
Wat betekent de naam Goelag?
Goelag is een samenvoeging (acroniem) van de Russische woorden Glavnoje oepravlenieje ispravitelno-troedovych lagerej. Dit betekent Hoofddirectoraat voor opvoedings- en werkkampen. Met de term Goelag wordt zowel de overheidsdienst als de strafkampen zelf bedoeld.
Daders en Slachtoffers
In de Goelagkampen heerste een strikte rangorde. Het maakte veel uit waar je vandaan kwam en wat je precies gedaan had. Het machtigst waren de zware beroepscriminelen: zij maakten de dienst uit en mishandelden hun medegevangenen. De kampleiding deed er niks aan, soms stimuleerden ze het zelfs. Daaronder stonden de ‘kruimeldieven’ die voor een kleine misdaad waren veroordeeld. De grootste groep bestond uit politieke gevangenen. Die werden gezien als de vijanden van de staat. Daar was niet veel voor nodig: soms werd je al veroordeeld als je een grapje over Stalin maakte.
Nederlanders in de Goelag
Naast Russen zaten er ook duizenden Nederlanders gevangen in de Goelag strafkampen. Veel van hen vertrokken vóór de Tweede Wereldoorlog vol idealen naar de Sovjet-Unie om mee te werken aan de opbouw van de communistische heilstaat. Sommigen hadden kritiek op Stalin of werden voor spion aangezien. Vaak was niet duidelijk wat ze misdaan hadden. Tijdens de oorlog kwamen daar veel Nederlanders bij die gevangen waren genomen als soldaat van het Duitse leger.
Johan Wigmans uit Aarle-Rixtel wilde als Duitse oorlogsvlieger naar Engeland vluchten. Helaas werd hij naar Rusland gestuurd waar hij in de Sovjet-Unie terecht kwam, waar ze hem als Engelse spion zagen. De Russen stuurden hem van strafkamp naar strafkamp waar hij kennis maakte met alle verschrikkingen daar. Hij kwam vrij in 1952.
Henri van der Putt was burgemeester van Geldrop toen hij door de Duitse bezetter in 1944 werd getransporteerd naar Kamp Vught en later naar concentratiekamp Sachsenhausen. Na de bevrijding in 1945 kwam hij helaas niet terug uit Duitsland maar bleef vermist. Wat er precies is gebeurd is onzeker, maar waarschijnlijk kwam hij terecht in een Goelagkamp in Feodosija, een havenplaatsje in het huidige Oekraīne.
Dirk Schermerhorn kwam uit een boerengezin in Noord-Holland. Hij wilde als ingenieur meebouwen aan een grote communistische staat in de Sovjet-Unie. Toen hij bekendmaakte dat sommige bouwwerken technisch niet in orde waren, werd hij ten onrechte beschuldigd van sabotage werd hij ter dood veroordeeld. Zijn vrouw kwam in een kamp terecht en zijn kinderen in tehuizen.
Wim de Wit vertrok in 1920 als dienstweigeraar naar Rusland om daar als ingenieur te werken. Hij trok de aandacht toen hij een internationale protestactie organiseerde voor een onterecht gearresteerde vriendin. Wim werd veroordeeld tot een strafkamp en later ter dood veroordeeld. Hij zou actief hebben deelgenomen aan een terroristische opstandelingenorganisatie in het kamp.
Dagelijks leven
Arrestatie en transport
“De arrestatie gebeurde ’s nachts. Een speciaal commando stormde mijn huis binnen. Ze zeiden dat ik had meegeluisterd naar een grap over Stalin. Ik werd afgevoerd in een bestelwagen, De Zwarte Raaf. Het duurde eindeloos voordat we in het kamp aankwamen. Ik was totaal uitgeput. Bij aankomst werden onze spullen ingenomen. Ik had geen naam meer, ik was gevangene nummer 194021.”
Op appèl
“Er lag sneeuw in het kamp toen ik aankwam en het vroor dat het kraakte. Ik werd eerst op de foto gezet, daarna meteen op appèl. Daarna werd ik in de badruimte gedesinfecteerd, kaalgeschoren en lichamelijk onderzocht. Alsof ik een beest was. Vervolgens moest ik kampkleding aantrekken.”
Leven in het kamp
“Het was zo smerig in het kamp. Iedereen zat onder de luizen, er waren geen toiletten. Je kreeg maar 1 keer per jaar een nieuwe handdoek, 1 keer per twee jaar nieuwe lakens. We sliepen op een rij, onder een dunne deken. Een kampdag begon om 5.00 uur. De wacht sloeg dan met een ijzeren staaf op een stuk treinrails. Als ontbijt kregen we waterige pap en brood. Na het appèl marcheerden we naar het werk van die dag.”
Zwaar werk
“We moesten onmenselijk hard werken. Stalin wilde een spoorlijn dwars door de Siberische toendra. Het was een waanzinnig en kansloos project.”
“Ik heb mee gegraven aan het Witte Zeekanaal. We hadden geen graafmachines. Met 300.000 zeks groeven we met onze pikhouwelen het kanaal uit. Het was dertig graden onder nul.”
Overleven
“Ondanks alle ellende gebeurden er ook leuke dingen in de Goelag strafkampen. Door af en toe iets te organiseren, konden we overleven. We schreven brieven naar huis, al kwamen die meestal niet aan. En we organiseerden dansavonden of we maakten muziek. Ik genoot erg van de voorstelling van een vrouw die poppenspeler was.”
Goelag en het Westen
Na de dood van Stalin in 1953 werden de Goelag strafkampen langzaam afgebouwd. Grote groepen gevangenen werden vrijgelaten. Er werd nog steeds niet of nauwelijks over deze strafkampen gesproken. De gevangenen werd verteld dat ze niet mochten vertellen wat ze hadden meegemaakt.
De daders van de Goelag strafkampen zijn niet berecht. De Russische overheid heeft nooit excuses aangeboden. Pas eind jaren ’80 mochten de archieven over deze periode even open en kwam er meer naar buiten over de geschiedenis van de Goelag en haar slachtoffers. Met de komst van Poetin in het jaar 2000 kwam hier een einde aan en wordt er weer gezwegen over de verschrikkingen van de Goelag strafkampen.
Er bleven wel nog wel soortgelijke strafkampen bestaan. Toen Stalin aan de macht was werden ook onschuldige mensen veroordeeld tot de Goelag strafkampen. Nu ging de geheime dienst mensen vervolgen om échte misdaden. Al bleef kritiek op de regering ongewenst. Intellectuelen ‘dissidenten’ die in opstand kwamen tegen het systeem kwamen toch nog in strafkampen terecht. Het grote verschil was dat de wereld nu meekeek. De Westerse media en mensenrechtenorganisaties volgden (en volgen nog steeds) de ontwikkelingen op de voet.
Aleksandr Solzjenitsyn was een Russische dissident. Hij kwam eind jaren ‘50 in opstand tegen het systeem van de Goelag. Dissidenten hadden kritiek op de communistische leiders – en dat was verboden. Solzjenitsyn en andere dissidenten schreven in het geheim over de Goelag en werden in het westen gezien als echte helden. Solzjenitsyn won voor zijn werk zelfs de Nobelprijs voor Literatuur voor zijn wereldberoemde werk ‘De Goelag Archipel’. [Foto?]
Overzichtskaart
